ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΠΟΥ ΣΥΣΤΗΝΕΙ Ο ΣΕΝΕΚΑΣ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΟΡΓΗΣ
Ως προπτυχιακός φοιτητής στο τμήμα φιλολογίας της Φιλοσοφικής σχολής μου, ανέλαβα πρόσφατα την πρώτη μου προπτυχιακή εργασία με θέμα: « Η θεραπεία της οργής, στον Σενέκα ». Το άρθρο που ακολουθεί αποτελεί μια περιληπτική παρουσίαση αυτής της εργασίας και έχει σκοπό να εξετάσει 1) την σκέψη των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και Λατίνων συγγραφέων σχετικά με τα πάθη της ψυχής και τη θεραπεία τους, 2) το πώς προσεγγίζει ο Σενέκας το αίσθημα της οργής και 3) την θεραπεία που προτείνει ο ίδιος για την υποχώρηση του θυμού. Τροχοπέδη για την επίτευξη του ιδανικού προτύπου, του ενάρετου σοφού είναι για τους Στωικούς τα ανθρώπινα πάθη. Τα πάθη δεν ορίζονται μόνο ως οι έντονες επιθυμίες της ανθρώπινης φύσης (π.χ. ηδονή), αλλά καλύπτουν όλο το φάσμα των ψυχικών και νοητικών καταστάσεων.
Ωστόσο, πριν από τους Στωικούς φιλοσόφους τα ψυχικά πάθη έχουν απασχολήσει και στο παρελθόν αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, που προσπάθησαν να τα ορίσουν. Ενδεικτικά, ο πασίγνωστος Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.) εμβάθυνε στο αίσθημα του φόβου στο 2ο βιβλίο της Ρητορικής, Ο λόγος των παθών, όπου μεταξύ άλλων διαχωρίζει το θάρρος από τον φόβο, αλλά απασχολείται και με την οργή και την σύνδεση της με την αδικία ( 1382a20 – 1383b10). Ο Πλάτωνας (428/7 – 348/7 π.Χ.) στη συνέχεια – που υπήρξε διδάσκαλος του Αριστοτέλη – από την άλλη, διαίρεσε την ψυχή σε τρία μέρη: το λογιστικόν, το θυμοειδές (η έδρα των παθών) και το επιθυμητικόν, με την οποία διάκριση όμως διαφώνησε ο στωικός φιλόσοφος, Χρύσιππος ( 281 – 206 π.Χ.), ο οποίος υποστήριζε ότι το πάθος δεν δύναται να αποτελεί μια άλογη αντίδραση, αλλά λανθασμένη κρίση που χρήζει θεραπεία.
Από φιλοσόφους της ρωμαϊκής περιόδου, ο Πλούταρχος στη συνέχεια, ( 45 – 120 μ.Χ.) στο έργο του Τα ηθικά αλλά και Βίοι Παράλληλοι, δε διστάζει να διαπαιδαγωγήσει τους αναγνώστες του σχετικά με τον έλεγχο των ανθρώπινων παθών, όπως φαίνεται στα Ηθικά, Συμποσιακά Α΄ (1.4.3), Βίοι Παράλληλοι, Σόλων (21.2): τὸ γὰρ μηδαμοῦ κρατεῖν ὀργῆς ἀπαίδευτον και ἀκόλαστον. Ο Ποσειδώνιος (2ος αιώνας – 1ος αιώνας π.Χ.) , με τη σειρά του – αν και Στωικός – υιοθετούσε την διαίρεση της ψυχής και δεν αποδεχόταν τον ορισμό των παθών ως λανθασμένες κρίσεις.
Τέλος, ο Λεύκιος Ανναίος Σενέκας (4 – 65 μ.Χ.) που – ακολουθώντας το παράδειγμα Στωικών και αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων – μίλησε και εκείνος για τα πάθη που ταλανίζουν τον νου του ενάρετου και τον εμποδίζουν από την κατάκτηση της αρετής σε έργα όπως το De Ira, όπου ο φιλόσοφος εστιάζει στην οργή, την εσώτερη επιθυμία ενός ατόμου να προκαλέσει πλήγμα σε κάποιον.
Η συγκεκριμένη εργασία ωστόσο, δεν έχει σκοπό να ορίσει το κάθε πάθος ξεχωριστά από την οπτική των Στωικών, αλλά πρόκειται να εστιάσει στο ίδιο το πάθος της οργής και στο πώς μπορεί να θεραπεύσει το άτομο τον θυμό κάποιου οικείου του προσώπου. Θα ήταν παράλειψη ωστόσο να μην αναφερθούμε στο πώς ο Σενέκας διασαφηνίζει την έννοια της οργής στον συνομιλητή του, Νοβάτο. Στο De Ιra ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι ο Νοβάτος ζητά συμβουλή από τον αδελφό του για το πώς μπορεί να μετριάσει την οργή του, ώστε να μπορέσει να αξιοποιήσει κατ’ επέκταση δημιουργικά τον κενό του χρόνο. O Σενέκας ορίζει την οργή ως την ενδόμυχη επιθυμία ενός αδικημένου να πάρει εκδίκηση για μια αδικία που έχει υποστεί. Άρα η οργή δεν ορίζεται μόνο ως το ξέσπασμα ενός ανθρώπου, αλλά και ως η προδιάθεση του να φέρει στο προσκήνιο τη “δικαιοσύνη”, καθώς και το σχέδιο που μηχανεύεται για να πετύχει τις δόλιες επιδιώξεις του. Η μανία αυτή επιπλέον, έρχεται σε έντονη διαφωνία με την ίδια τη φύση, καθώς δεν έχει στόχο να προσφέρει χέρι βοηθείας, αλλά να προκαλέσει καταστροφή De Ιra (1.5.2).
Το έργο του Σενέκα θα ήταν ημιτελές αν όριζε μόνο την οργή και μιλούσε στο συνομιλητή του για τα χαρακτηριστικά της που την διαφοροποιούν (την οργή) από τα υπόλοιπα πάθη. Έτσι, ο Στωικός στο 3ο βιβλίο της πραγματείας De Ιra, αφού έχει εξετάσει επαρκώς το πάθος του θυμού, παροτρύνει τον συνομιλητή του να συζητήσουν οι δυο τους για το πώς θα ήταν δυνατόν να θεραπευτεί ένα τέτοιο ξέσπασμα. Αρχικά, ένα τέτοιο πάθος θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί είτε φανερά είτε κρυφά (με δόλιο τρόπο) ανάλογα με το πόσο έντονο και βλαβερό θεωρείται. Όταν η οργή είναι σε υπερβολικό βαθμό ένθερμη ίσως η εκρίζωση αυτού του πάθους να είναι η πιο ορθή λύση. Ο Στωικός πρώτα, τονίζει στον Νοβάτο ότι θα ασχοληθούν με το πώς μπορεί να αποφευχθεί το πάθος, στη συνέχεια πώς μπορεί να λυτρωθεί κανείς από εκείνο και τέλος πώς είναι εφικτό να κατευνάσει και το μένος κάποιου οικείου του και μη προσώπου De Ira (3.5.2).
Η συμβίωση με άτομα ατάραχα – που έχουν βρει δηλαδή την γαλήνη – είναι ένας τρόπος αποβολής του θυμού. Ορθό θα ήταν επίσης, να αναζητά κανείς αν πίσω από την αδικία που έχει υποστεί κρύβεται κάτι το δόλιο, ή το αδίκημα προέκυψε κατά τύχη. Σε τέτοια τυχαία περιστατικά είναι πιο εφικτό ο αδικημένος να κατευνάσει τον θυμό του. Συστήνει στον αδελφό του ο Σενέκας την μέθοδο της αυτοσυγκράτησης, μια μέθοδο που τόσο οι υπήκοοι όσο και οι αυτοκράτορες είναι σημαντικό να υιοθετήσουν. Μέσω παραδειγμάτων ιστορικών προσωπικοτήτων – βασιλέων (π.χ. ο Δαρείος, Καμβύσης, Καίσαρας Αύγουστος, ο Αλέξανδρος Γ΄ κ.α) ο φιλόσοφος δίνει έμφαση στη μοίρα που τυχαίνει σε όσους δεν προβαίνουν σε αυτοέλεγχο και προκαλούν τις εξεγέρσεις φίλων και υπηκόων τους.
Η αδιαφορία απέναντι σε εκείνον που θα προξενήσει την οργή είναι για τον Στωικό ένας ακόμα τρόπος αποφυγής των παθών, καθώς όπως τα παραληρήματα ενός ασθενή δε λαμβάνονται υπόψη από κάποιον συνετό, έτσι και τα λόγια κάποιου που πάσχει νοητικά και ψυχικά δε χρειάζεται να τα λαμβάνει κάποιος ως τον κύριο λόγο για να οργιστεί. Εξάλλου, ο κάθε άνθρωπος προξενεί αδικίες. Άρα, εφόσον τα ανθρώπινα λάθη είναι ένα καθολικό ζήτημα (όλοι έχουν την τάση να προκαλέσουν κάτι το ανήθικο) ας υπάρχει κατανόηση μεταξύ των ανθρώπων.
Σημαντικό λοιπόν είναι – όπως έκανε και ο Σέξτος – να αξιολογεί κανείς στο τέλος κάθε ημέρας τα λάθη του, να «συζητά με το πνεύμα του» για το αν διαχειρίστηκε ορθώς τον θυμό του ο ίδιος και πόσο βελτιώθηκε ως άνθρωπος από αυτό. Αυτή η ειλικρινής αυτοκριτική είναι εφικτό να συνδράμει σταδιακά στην ορθή αξιοποίηση του βίου από το κάθε άτομο διακριτά.
Αργότερα, ο στωικός φιλόσοφος σκοπεύει να εμβαθύνει στο ζήτημα: πώς μπορεί κανείς να βοηθήσει τον συνάνθρωπο του να αποβάλλει το πάθος της οργής, ένα θέμα που θα μας απασχολήσει σε επόμενο άρθρο.
Βιβλιογραφία:
– Harris William V. (2004). Restraining Rage, the ideology of Anger Control in Classical Antiquity. Cambridge, Massachusetts, and London, England: Harvard University Press.
– M. Cooper John, J. F. Procopé. (1995). Moral and Political Essays. London: Cambridge University Press.
– Robert A. Kaster, Martha C. Nussbaum. (2012). Seneca Anger, Mercy, Revenge. Chicago and London: The University of Chicago Press.
– Smith Antony (2015). Seneca’s de ira: a study (Corpus). Oxford: Christi College.
– Vernardakēs, Grēgorios N. (1895). On Stoic Self-Contradictions. Lipsiae: Teubneri.
– William W. Goodwin. (1878). Plutarch’s Morals. Boston: Little, Brown, and Company.
– Wycislo William E. (1996). The De Ira: Seneca’s Satire of Roman Law. Chicago: Loyola University.
– Vernardakēs, Grēgorios N. (1895). On Stoic Self-Contradictions. Lipsiae: Teubneri.
– Κούρφαλη Χριστίνα Ι. (2013). Η στωική τέχνη του βίου. Θεσσαλονίκη: Θύραθεν.
– Λυπουρλής Δημήτριος. (2004). Αριστοτέλης, Ρητορική Β – Γ τόμος. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος.
– Ράπτης Αθανάσιος Γιώργος. (2006). Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Σόλων – Ποπλικόλας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος.
Ο Αρθρογράφος
