Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ Η ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ ΩΣ «ΑΝΥΠΟΘΕΤΟΣ ΑΡΧΗ»
Το προηγούμενο άρθρο που είχαμε αναλύσει για τον Πλάτων (ιδέα του αγαθού ως «ΑΝΥΠΟΘΕΤΟΣ ΑΡΧΗ») αποτελεί συνέχεια του άρθρου μας καθώς αυτή τη φορά θα εξετάσουμε τον Αριστοτέλη. Θα δούμε και την άποψη του Αριστοτέλη για την ιδέα του αγαθού και εν συνεχεία θα προβούμε και σε μια σύγκριση αυτών των δύο φιλοσόφων (Πλάτων-Αριστοτέλης). Συνολικά εξετάζουμε το θέμα ο «Πλάτων και ο Αριστοτέλης για την ιδέα του αγαθού ως Ἀνυπόθετο Ἀρχή». Καλό είναι να διαβάσετε και τα δύο άρθρα μαζί για να καταλάβετε το περιεχόμενο και τις διαφορές τους.
Πώς προσεγγίζεται η έννοια του αγαθού από τον Πλάτωνα, αλλά και από τον Αριστοτέλη;
Ας θυμηθούμε, σε προηγούμενό μας άρθρο είχαμε αναφέρει για τον Πλάτων: για τον Πλάτων βασιλεύει μια πραγματικότητα διαφορετικής τάξης από τον υλικό κόσμο, όπου αυτός ο καθαρός κόσμος ιδεών περιέχει την ιδέα του Καλού, της Αλήθειας, καθώς και την ιδέα της δικαιοσύνης. Στα πλαίσια αυτά η ολοκλήρωση του ατόμου ταυτίζεται με την κατάκτηση του Αγαθού, δηλαδή, της αρετής, καθώς το Αγαθό αποτελεί μια αρχή, που δε μπορεί να αμφισβητηθεί.
Αριστοτέλης: Στον αντίποδα αυτών, ο Αριστοτέλης, αρνείται την ολότητα αυτή και διερωτάται για την
- ουσία του, καθώς η
- δράση του ατόμου είναι πολυσχιδής, ενώ, καταλήγει,
- πώς το ύψιστο αγαθό του ανθρώπου δεν είναι άλλο παρά η ίδια του η ψυχή, όπου έρχεται σε ταύτιση με την αρετή.
Παρατηρούμε πως παρουσιάζεται μια εκ διά μέτρου αντίθετη εικόνα και έννοια για το αγαθό, καθώς καθένας από τους δύο φιλοσόφους υιοθετεί διαφορετικούς φιλοσοφικούς προσανατολισμούς για την κατανόηση της (έννοιας και εικόνας) του ατόμου και εν τέλει της κοινωνίας, στην οποία δρα
Ο Αριστοτέλης διακρίνει τρία είδη ζωής:
- Μία προσανατολισμένη προς την ευχαρίστηση (αυτή είναι μια εντελώς ζωική ύπαρξη, που μοιράζεται το πλήθος),
- Μια άλλη προσανατολισμένη προς τις τιμές (αυτή είναι η ενεργός πολιτική ζωή) και
- Το τελευταίο είδος ζωής είναι ο στοχασμός.
Οι τιμές δεν είναι το αληθινό και υπέρτατο αγαθό, γιατί τις λαμβάνουμε μόνο για την αξία μας. Η αξία (αρετή) είναι επομένως ανώτερη από τις τιμές. Όμως, η αρετή δεν είναι το ανώτατο καλό ούτε επειδή ο ενάρετος άνθρωπος μπορεί να υποστεί μεγάλα κακά. Ο Αριστοτέλης περνά από το επίπεδο της γνώμης στο επίπεδο της φιλοσοφίας εξετάζοντας από μόνος του το δόγμα του Πλάτωνα για το αγαθό.
Πρέπει να αποδεχτούμε αυτήν τη θεωρία; Ο Αριστοτέλης δεν είναι πεπεισμένος γι’ αυτό, καθώς, επισημαίνει, ότι μπορεί το άτομο να έχει αγάπη για τους φίλους και για την αλήθεια, αλλά η ηθική συνίσταται στην προτίμηση της αλήθειας.
Αυτό που εμποδίζει τον Αριστοτέλη να δώσει τη συγκατάθεσή του στην πλατωνική ιδέα ενός αγαθού, το οποίο θεωρείται μοναδικό και γενικό, είναι, ότι το αγαθό έχει διάφορες πτυχές και εκφάνσεις και μπορεί να προσεγγιστεί σε κατηγορίες. Γνωρίζουμε ότι στο έργο του Αριστοτέλη εντοπίζονται διάφορα είδη οντοτήτων, όπως, για παράδειγμα η ποσότητα και η ουσία. Με τον ίδιο τρόπο, το καλό εκφράζεται:
- Στην ουσία του
- Στην ποιότητά του και
- Στη σχέση του.
Επομένως, δεν μπορούσαμε να αποδώσουμε αυτές τις διάφορες κατηγορίες σε μια γενικευμένη και καθεαυτό ιδέα. Το συμπέρασμα, το οποίο προκύπτει, βασίζεται στην πεποίθηση του Αριστοτέλη, πως το καλό δεν μπορεί να διακρίνεται από κάποιο κοινό, γενικό και μοναδικό χαρακτήρα (Santas, 1999).
Αν, από την άλλη πλευρά, υπήρχε ένα και μόνο αγαθό από μόνο του, θα υπήρχε μια μοναδική επιστήμη όλων των καλών. Αλλά βλέπουμε, ότι υπάρχουν πολλά αγαθά, όπως η στρατηγική, η ιατρική ή η γυμναστική, οι οποίοι είναι κλάδοι, που λαμβάνουν ως αντικείμενο τους τι είναι καλό να συμβεί στους τομείς του πολέμου, της υγείας ή του σώματος. Το καλό από μόνο του δεν είναι τίποτα άλλο από καλό. Η πλατωνική έννοια του εαυτού είναι κενή. Το πλατωνικό αγαθό είναι αιώνιο, αλλά το γεγονός ότι το αγαθό είναι αιώνιο δεν θα αυξήσει τη φύση του, όπως λόγου χάρη και η λευκότητα ενός αντικειμένου δεν θα αυξηθεί, εάν αυτό το αντικείμενο διαρκεί περισσότερο από ένα άλλο. Η Ιδέα του καλού από μόνη της φαίνεται τελικά να είναι άσκοπη. Ο Αριστοτέλης, πραγματιστικής ιδιοσυγκρασίας, προσπάθησε να ταξινομήσει ως εκ τούτου και να περιγράψει αυστηρά όλους τους τομείς της γνώσης, εγκαινιάζοντας έτσι την εγκυκλοπαιδική προσέγγιση. Ο Αριστοτέλης αντιτίθεται σαφώς στον Πλάτωνα επιβεβαιώνοντας την πραγματικότητα του συγκεκριμένου κόσμου , που ήταν για τον Πλάτωνα μόνο έναν κόσμο αντανακλάσεων, όπου πραγματικός κόσμος είναι αυτός των Ιδεών). Εάν ο Αριστοτέλης απορρίψει την ιδέα ενός αγαθού ως έννοια μοναδική και γενική, δεν απορρίπτει την ιδέα ενός υπέρτατου αγαθού. Αυτό, που είναι ειδικό για τον άνθρωπο είναι ο λόγος (ή η αρετή): αυτό που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο είναι η δραστηριότητα της ψυχής σε πλήρη ή μερική συμφωνία με τον λόγο. Έτσι, η ευτυχία είναι, κατά τη γνώμη του , η δραστηριότητα της ψυχής, που κατευθύνεται από την αρετή. Ο Αριστοτέλης επισημαίνει, ότι η αρετή έχει πραγματικότητα μόνο στη δράση. Είμαστε ενάρετοι μόνο, εάν ενεργούμε συγκεκριμένα σύμφωνα με τις ηθικές αρχές και όχι εάν είμαστε ικανοποιημένοι με το να τους αναγνωρίσουμε (Santas,1999).
Ο κόσμος των ιδεών ή ο κατανοητός κόσμος, που υπάρχει χωριστά από τον λογικό κόσμο είναι σταθερός, αμετάβλητος και ασκεί αιτιότητα σε αυτόν τον λογικό κόσμο. Οι ιδέες είναι το Μοντέλο, το Αρχέτυπο των διαφόρων ορατών πραγματικοτήτων. Τα ορατά πράγματα είναι οι αντανακλάσεις των καθαρών ιδεών ή των φορμών. Καθώς ο λογικός κόσμος αλλάζει, δεν μπορούμε, ενώ από την άλλη πλευρά, οι ιδέες, που δεν αλλάζουν, μπορούν να είναι αντικείμενα της γνώσης. Μέσω των ιδεών, η ανθρώπινη νοημοσύνη μπορεί να γνωρίζει την ευαισθησία στην οποία αναπτύσσεται (Σκουτερόπουλος, 2002).
Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης αντιτίθεται στον Πλάτωνα, ο οποίος χρησιμοποιεί μόνο δύο αιτίες, για να δικαιολογήσει την αλλαγή:
- Την αιτία της ουσίας και
- Την αιτία ανάλογα με την ύλη.
Ο Πλάτωνας ταυτίζεται με την τυπική αρχή και το ότι δεν είναι με την υλική αρχή. Η θεωρία του για τις Ιδέες είναι ταυτόχρονα μια θεωρία της αιτίας της κίνησης στο βαθμό, που όλα κινούνται προς το τέλος ή την ολοκλήρωσή του. Για τον Αριστοτέλη, οι Ιδέες του Πλάτωνα δεν εξηγούν την ύπαρξη, ενώ η αλλαγή δεν δικαιολογείται από δύο μόνο αιτίες.
Στα πλαίσια αυτά ο Αριστοτέλης διαφωνεί με την ολότητα και την καθολικότητα, που προσδίδει ο Πλάτωνας στην έννοια του αγαθού, καθώς αυτή η ολότητα είναι σε θέση να μηδενίζει κάθε όριο με αποτέλεσμα να παραγκωνίζεται η διαφορετικότητα όλων των πτυχών της ανθρώπινης δράσης. Άλλωστε, μια τέτοια θέση είναι ικανή να προκαλέσει ασάφειες και να εγείρει ερωτήματα αναφορικά με τις εκδοχές και τα στοιχεία του “είναι”, γεγονός, που δημιουργεί σημασιολογικά κενά. Ταυτόχρονα, τίθενται υπό αμφισβήτηση και το σύνολο των επιστημών. Η άρνηση του Αριστοτέλη να χρησιμοποιήσει την λέξη καθεαυτό για τον προσδιορισμό του αγαθού βασίζεται στην άποψη του, πως ένας τέτοιος χαρακτηρισμός θα απέδιδε την έννοια της ύψιστης και βαθύτερης ουσίας στο Αγαθό, το οποίο παρουσιάζεται σε μια πλήρη και ισοπεδωτική γενίκευση ενισχύοντας το ενιαίο στοιχείο στην ουσία, την ποιότητα και τη δυνατότητα της συσχέτισης των αντικειμένων και των πραγμάτων (Σκουτερόπουλος, 2002).
Η θεωρία των Ιδεών είναι αβάσιμη κατά τον Αριστοτέλη, ενώ, το περιεχόμενό τους είναι ακριβώς το ίδιο με αυτό των πραγμάτων. Ο Αριστοτέλης βλέπει στις Ιδέες μόνο απλά αντίγραφα λογικών πραγμάτων, ενώ, σημειώνει ότι στην πραγματικότητα, η θεωρία των ιδεών που έπρεπε να απλοποιήσει τα πάντα περιπλέκει κάθε τι. Για τον Αριστοτέλη, η πλατωνική ιδέα είναι απλώς μια επίσημη αιτία, όχι μια αποτελεσματική ή τελική αιτία, ούτε μια φυσική ή μεταφυσική αιτία, αλλά μόνο μια εντελώς λογική αιτία. Η ιδέα λοιπόν δεν χρησιμεύει για να εξηγήσει την παραγωγή πραγμάτων, τα οποία δεν μπορεί να τα δημιουργήσει κι ούτε καν να εξηγήσει τις γνώσεις, που έχουμε γι’ αυτά.
Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, δεν αναζητά έναν άλλο κόσμο από τον λογικό κόσμο, αλλά μόνο μια άλλη οπτική από την καθαρά λογική άποψη.
Πηγές:
- Santas, G., (1999), “The Form of the Good in Plato’s Republic”, στο G. Fine (ed.), Plato 1, Metaphysics and Epistemology, Oxford 1999: Oxford University Press, σελ. 9-14.
- Santas, G., (1999), “The Form of the Good in Plato’s Republic”, στο G. Fine (ed.), Plato 1, Metaphysics and Epistemology, Oxford 1999: Oxford University Press, σελ. 13-17.
- Πλάτων, Πολιτεία, 531d-535a, μτφ. Σκουτερόπουλος, Ν., σελ. 548-557.
-
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1096b32- 1097a, μτφ.Λυπουρλής, Δ., σελ. 151-153.
Ο Αρθρογράφος
